Historia

Cech Rzemiosł Różnych w Przeworsku

Pierwsze wiadomości o organizacji rzemieślniczej w Przeworsku pochodzą z pierwszej połowy XV w., a w 1425 r. wzmiankowany jest cech szewców. W 1509 r. pojawai się w dokumencie cech kuśnierzy. W nastepnych latach powstały cechy w branżach włókienniczej, odzieżowej, skórzanej, drzewnej, budowlanej, metalowej i spozywczej. 

Odtąd aż do poczatków XVIII w. przeworskie rzemiosło rozwijało się pomyślnie. W samym tkactwie zatrudnionych było około 900 osób. Wykonywano m.in. drelichy, metariały bawełniane, pasy jedwabne "przeworskie", obrusy i malowane obicia. Produkowano tez płótno żaglowe. Wysoka jakość tychże wyrobów sprawiła, że były znane nie tylko w kraju, ale też poza jego granicami. Okres rozbiorów Polski i I wojna światowa doprowadziły do degradacji przeworskiego rzemiosła. Ożywiło się ono w okresie miedzywojennym, a cech kowali i ślusarzy zakupił parcelę pod budowę siedziby cechowej. Przedsiewzięcie to zrealizował w latach 1960-1963 Cech Rzemiosł Różnych, funkcjonujący od 1951r. Posoiadanie własnego Domu Rzemiosła pozwoliło na rozwiniecie działalności szkoleniowej i kulturalno-oświatowej. W 1984 r. uroczyście obchodzono 555. rocznicę rzemiosła w Przeworsku i wydarzenie to upamiętniono tablicą na budynku Dom Rzemiosła. W tym czasie do cechu należało 633 członków. Zmiany ustrojowe po 1989 r. spowodowały odejście z Cachu wielu rzemieślników. Obecnie Cech zrzesza 30 zakładków rzemieslniczych i koordynuje sprawy związane z nauka zawodów.

źródło: 70 lat Izby Rzemieślniczej w Rzeszowie, Józef Witek, Rzeszów 2015

Dzieje Przeworska

Przeworsk (łac. Prevorscum, Civitas Prevorscensis, ukr. Переворськ, hebr. ‏פשבורסק‎) – miasto w Polsce w województwie podkarpackim, siedziba powiatu przeworskiego, na Podgórzu Rzeszowskim, nad Mleczką, przy trasie międzynarodowej E40, dawna siedziba magnaterii polskiej.

Prywatne miasto szlacheckie lokowane w 1394 roku położone było w XVI wieku w województwie ruskim. W latach 1975–1998 w województwie przemyskim. Jest członkiem Związku Miast Polskich. Według danych z 1 stycznia 2018 Przeworsk liczył 15 452 mieszkańców. Patronem miasta jest Święty Antoni z Padwy.

Pierwsza wzmianka o Przeworsku pochodzi z 1281 r. Miasto zostało lokowane w 1393 r. na przecięciu ważnych szlaków handlowych, w miejscu dawnego grodu ruskiego. Dzięki licznym przywilejom i utworzeniu w 1470 r. powiatu sądowego Przeworsk stał się drugim ośrodkiem miejskim ziemi przemyskiej i odbywały się w nim szlacheckie sądy ziemskie[6]. Miasto przez lata odgrywało rolę ważnego centrum życia gospodarczego, głównie rzemiosła (tkactwo) i wymiany handlowej. Liczne najazdy wojsk tatarskich, kozackich, rosyjskich i szwedzkich spowodowały upadek Przeworska. Na przełom wieków XIX i XX przypada wzmożony rozwój miasta związany z powstaniem ordynacji Lubomirskich (1825), budową cukrowni (1895) i węzła kolejowego.

Współcześnie Przeworsk jest lokalnym ośrodkiem usługowo-przemysłowym, a także węzłem komunikacyjnym, w którym krzyżują się ważne arterie komunikacyjne i trzy linie kolejowe. Miasto stanowi centrum administracyjne powiatu – jest siedzibą m.in. starostwa, sądu rejonowego, prokuratury rejonowej, komendy powiatowej Policji i Państwowej Straży Pożarnej.

W mieście znajduje się ok. 110 obiektów zabytkowych. Do najważniejszych należą: gotyckie klasztory obronne: Bernardynów (Kościół Świętej Barbary) i Bożogrobców (Bazylika z Kaplicą Grobu Bożego), Ratusz, klasycystyczny Pałac Lubomirskich, barokowy klasztor szarytek, jedyny w Polsce żywy skansen „Pastewnik”

Najstarsze dzieje miasta

Przeworsk wymieniony w dokumencie fundacyjnym kościoła św. Katarzyny z 28 kwietnia 1393. Najstarsze ślady osadnictwa na ziemi przeworskiej sięgają młodszej epoki kamienia, 4500 r. p.n.e. Z tego okresu znaleziono w okolicach miasta krzemienne i kamienne toporki, siekierki, noże oraz ceramikę glinianą. Również w późniejszych okresach tereny obecnego miasta były zamieszkiwane nieprzerwanie. Świadczą o tym pochodzące z lat 2500–1700 p.n.e. naczynia z tzw. kultury ceramiki sznurowej. Znaleziska z epoki brązu to m.in. kobiecy naszyjnik związany z kulturą łużycką. Okres od I w. p.n.e. do V w. n.e. został nazwany kulturą przeworską, ze względu na liczne znaleziska archeologiczne w okolicy miasta. Okres ten cechował się wysokim stopniem rozwoju rzemiosła, głównie hutnictwa, kowalstwa i garncarstwa oraz szerokimi kontaktami handlowymi.

Wczesne średniowiecze

We wczesnym średniowieczu przez miasto przebiegał szlak komunikacyjny łączący ośrodki miejskie wschodu i zachodu. Około VII w. w obrębie granic miasta istniała osada, a na przełomie X i XI w. powstał obronny gród. Miejscowa ludność związana była z plemionami zachodniosłowiańskimi, później przeszła pod władanie książąt ruskich. Wtedy to Przeworsk po raz pierwszy uzyskał status miasta na prawie ruskim. Pierwsza pisemna wzmianka o Przeworsku pochodzi z 1280 r. i związana jest ze zwycięstwem Leszka Czarnego pod Goźlicami nad wojskami Księcia ruskiego Lwa, po którym Leszek Czarny uderzył na ziemie pogranicza zdobywając m.in. wieś „Pereworesk” która została przez niego spalona.

Nadanie praw miejskich

Dynamiczny rozwój osady umocniło włączenie w 1340 r. wsi Pereworesk do Polski przez króla Kazimierza Wielkiego. Za jego panowania nastąpił kolejny etap rozwoju osadnictwa na ziemi przeworskiej. Na wyludnione tereny przybywali Polacy, ale też Wołosi, Węgrzy, Rusini, osadzono na nich również wziętych do niewoli Tatarów. Stopniowo zagęszczała się sieć osad, następował rozwój gospodarczy regionu. W 1387 r. król Władysław Jagiełło aktem z 27 listopada 1387 r. w uznaniu zasług nadał osadę i szereg innych włości Janowi z Tarnowa ówczesnemu wojewodzie sandomierskiemu, którego pieczęcią i herbem była Leliwa. Dzięki Tarnowskim Przeworsk umocnił się gospodarczo, co zaowocowało nadaniem mu, 25 lutego 1393 r., praw miejskich. Rok później król Władysław Jagiełło wydał przywilej poszerzający te prawa. Ustanowił m.in. trzy jarmarki w roku, urząd burmistrza, sąd miejski z „prawem miecza”, czyli uprawnieniami do wykonywania publicznie na rynku wyroków śmierci. Mieszczan wyłączono spod władzy urzędników królewskich.

Dynamiczny rozwój miasta

Do XVIII w. miasto stanowiło własność prywatną magnackich rodów: Tarnowskich, Ochyrów, Ostrogskich i Lubomirskich. Starania kolejnych właścicieli i przywileje sprawiły, że Przeworsk dynamicznie się rozwijał. W 1469 r. król Kazimierz Jagiellończyk nadał miastu prawo do organizowania corocznego jarmarku.

Od 1470 r. miasto było siedzibą ziemskiego sądu szlacheckiego dla zachodnich obszarów ziemi przemyskiej. Rozstrzyganie sporów wiązało się niejednokrotnie z prywatnymi wojnami magnatów. W 1604 r. doszło do bitwy pomiędzy Andrzejem Ligęzą a Mikołajem Spytkiem Ligęzą. Magnaci zajęli kamienice i rozlokowali się na przedmieściach. W wyniku zbrojnego starcia obaj ponieśli liczne straty.

Przeworsk od XV w. stał się ośrodkiem życia gospodarczego, głównie rzemiosła oraz wymiany handlowej. W XV i XVI w. miasto zajmowało drugą po Przemyślu pozycję w ziemi przemyskiej. Cechy odgrywały rolę w życiu miasta, organizowały obowiązkowy udział członków w obronie miasta, bezpieczeństwie przeciwpożarowym, religijnych uroczystościach czy kształtując cechowe towarzystwo. W przeworskich aktach miejskich znajduje się zapisek, iż około 1786 r. mieszkańcy Przeworska wykonywali około 30 zawodów zgrupowanych w 7 cechach: szewski, piekarzy, krawiecki, bednarzy, kowali, kowalski (zbiorowy), sukienników. Z końcem XVI wieku płóciennictwo stanowiło podstawę życia ekonomicznego miasta, w okresie rozkwitu zatrudnienie miał blisko 1000 tkaczy pracujących w około 600 warsztatach. W XVII i XVIII w. w mieście osiedlali się Żydzi stanowiąc w końcu tego okresu 1/3 liczby mieszkańców.

Początki upadku miasta

W XVII w. miasto zostało dotkliwie zniszczone przez Tatarów (1612, 1624). Przeworsk niepokoiły również najazdy wojsk kozackich (1672, 1677) oraz szwedzkich (1702) i rosyjskich. W czasie potopu szwedzkiego w nocy 22/23 marca 1656 r. pod Przeworskiem obozował król Karol X. Dalszych zniszczeń dopełniły pożary (1712, 1717, 1739, 1740, 1759) oraz epidemie. Kryzys nie dotknął jedynie tkactwa – miasto pozostawało.

Wraz z I rozbiorem Polski Przeworsk znalazł się na terytorium państwa austriackiego. Lata 1804–1848 to rządy cesarzy austriackich Franciszka I oraz Ferdynanda I, czasy rządów policyjnych wykonywanych w duchu centralistycznym i germanizacyjnym. Wysokie podatki rujnowały rzemiosło, a ustanowienie nowych granic celnych spowodowało upadek przemysłu tkackiego. W 1859 r. zaborca wydał nową ustawę przemysłową, która pozwalała niecechowym rzemieślnikom tzw. partaczom na wykonywanie zawodu.

Przełom XIX i XX wieku

Rzemieślnicy idąc śladem większych miast, założyli w 1892 r., Stowarzyszenie Mieszczan „Gwiazda”. Rozwinęło to rzemiosło usługowe, a szczególnie rzeźnictwa, zwiększyło się zapotrzebowanie na nowe sklepy, wzrosło znaczenie handlu. Nowy etap w rozwoju miasta rozpoczęło wybudowanie cukrowni w 1895 r., z uruchomieniem jej wiąże się budowa kolei normalnotorowej Przeworsk – Rozwadów w 1899 r., a w 1902 r. wąskotorowej do Dynowa – była to druga tego rodzaju kolej w Galicji. Budowa cukrowni i rozwijający się węzeł kolejowy pociągnął za sobą wzrost zatrudnienia, zwiększył się handel, powstały nowe domy i urządzenia komunalne a miasto zaczęło nabierać nowego wyglądu. W 1903 r. rozpoczęto budowę bazaru, który został zlokalizowany na Rynku. Budowa szkoły żeńskiej, dobudowa skrzydła do szkoły męskiej i budowa elektrowni to projekty kilku większych inwestycji w ostatnim dziesięcioleciu przed I wojną światową. Realizację tych zamierzeń przerwała wojna, zahamowała również pomyślnie zapoczątkowany rozwój miasta. Podczas ofensywy galicyjskiej Przeworsk został zajęty 19 września 1914 r. przez wojska rosyjskie, po czym 12/13 maja 1915 r. ponownie przez austriackie. Cztery lata wojny cofnęły Przeworsk w rozwoju o kilkanaście lat. Spłonęła m.in. cukrownia. Zrujnowane miasto przedstawiało obraz typowego, podupadłego miasteczka galicyjskiego. Po wojnie lata 1925–1933 należały do najpomyślniejszych pod względem przypływu dochodu, wykorzystano je na szereg inwestycji, m.in. budowę elektrowni, szkoły żeńskiej.

Dwudziestolecie międzywojenne i II wojna światowa

W 1920 roku doszło w mieście do ekscesów antyżydowskich. Polscy żołnierze łapali ortodoksyjnych Żydów i obcinali im brody. W nocy z 25 na 26 kwietnia 1930 r., w mieście wybuchł pożar, podczas którego spłonęło 38 budynków. To wydarzenie wykazało brak odpowiedniego zabezpieczenia przeciwpożarowego, dlatego też, aby w przyszłości uniknąć tego typu niespodzianek Rada Miejska uchwałą z dnia 11 marca 1931 r. postanowiła rozpocząć budowę wieży wodnej z rurociągami i hydrantami. Kolejnym wydarzeniem było utworzenie wyczekiwanego przez 35 lat samorządu powiatowego i odłączenie się od Łańcuta 16 marca 1929 r. W 1938 r. zarząd miejski przy współudziale Związku Miast Polskich przystąpił do opracowania planu zagospodarowania przestrzennego na skutek wzmożonego ruchu budowlanego oraz przygotowania terenów dla budownictwa mieszkaniowego i przemysłowego. Przyczyniło się to do rozwoju miasta, które zaczęło nabierać tempa, zahamowanego na długie lata przez wybuch II wojny światowej.

Miasto zajęte zostało przez Niemców 9 września 1939 r. Trzy dni później spłonęła synagoga. 27 września w ciągu jednej doby wysiedlono za San 1470 mieszkańców narodowości żydowskiej. Okupacja znacznie pogorszyła sytuację mieszkańców, ograniczone były swobody obywatelskie, a polityka okupanta prowadziła do fizycznego i biologicznego wyniszczenia narodu polskiego i żydowskiego. Osiągnięciem i elementem walki z okupantem było zorganizowanie w 1940 r., tajnego nauczania na poziomie szkoły średniej ogólnokształcącej przez ks. Józefa Stefańskiego, później przez akcje Tajnej Organizacji Nauczycielskiej na czele z Kazimierzem Koczocikiem.

PRL i czasy dalsze

Po wojnie rozpoczął się trudny okres, mieszkańcy przystąpili do usuwania zniszczeń. Dzięki zaangażowaniu ludności Przeworska w szybkim czasie uruchomiono nauczanie w szkołach, powstawały nowe miejsca pracy oraz zakłady. Rozwijało się rolnictwo, gospodarka komunalna, budownictwo mieszkaniowe. Miasto nabrało nowego wyglądu estetycznego, polepszono warunki bytowe i mieszkaniowe, wybudowano elektrownie, rzeźnie, łaźnie i pralnie, wodociągi, kanalizację i gazociągi. Zmodernizowano ulice, wyremontowano placówki handlowo-usługowe i gastronomiczne, zbudowano nowe bloki mieszkalne i zakłady przemysłowe (m.in. Zakład Przemysłu Odzieżowego „Vistula”), hotel „Leliwa”, dom kultury, basen kąpielowy, szpital. Na przełomie lat 70. i 80. XX w. dzięki prowadzonym na szeroką skalę inwestycjom i zaangażowaniu mieszkańców miasto otrzymało tytuł Mistrza Gospodarności.

Okres PRL przyniósł liczne zmiany w architektonicznym krajobrazie miasta. Powstały nowe osiedla domów jednorodzinnych: na dawnym Błoniu Rzeźniczym (1955), Nowej Wsi (1957), ul. Głębokiej (1959), ul. Łańcuckiej (1960–1969), ul. Lwowskiej (1966). Wybudowano również obiekty wielomieszkaniowe. Wiele instytucji państwowych wzniosło swe siedziby np. Powiatowy Zarząd Dróg Lokalnych (1964), Cech Rzemiosł Różnych (1964), Straż Pożarna (1962), Szkoła Podstawowa nr 1 (1964), Dworzec autobusowy (1969). W czynie społecznym wzniesiono Pomnik Walki i Męczeństwa (1969)]. W latach 1947–1962 rozbudowano przeworską cukrownię, powstały budynki Spółdzielni Inwalidów Zgoda, Dziewiarskich Zakłady Przemysłu Terenowego i Zakłady Przemysłu Odzieżowego Vistula (1974). Wzniesiono budynek Prezydium Powiatowej Rady Narodowej (ob. Urząd Miasta), Szpital Rejonowy oraz Miejski Ośrodek Kultury

Od 1989 r. rozpoczęły się zmiany ustrojowe i polityczne. Nastąpiła wówczas rozbudowa sieci wodociągowych, kanalizacyjnych i gazowych. Władze miasta rozbudowały także placówki oświatowe – oddając do użytku gimnazjum z nowoczesną halą sportową. Zmiany gospodarcze spowodowały także upadek kilku przeworskich przedsiębiorstw.

W ostatnich latach w Przeworsku rozpoczęto wiele inwestycji, większość ze wsparciem funduszy unijnych.

Gospodarka historycznie

Od średniowiecza gospodarczą podstawę Przeworska stanowiła produkcja rzemieślnicza. W XV i XVI w. zorganizowały się w mieści organizacje cechowe. Największe znaczenie posiadali kuśnierze, szewcy, rzeźnicy, piekarze, krawcy, bednarze, kowale, sukiennicy. Jednak dominującą pozycję w mieście i okolicy osiągnęli tkacze. W okresie rozkwitu zatrudnionionych było tysiąc tkaczy pracujących w 600 warsztatach. Do najważniejszych odbiorców należały Węgry, Wołoszczyzna i Francja – miasto Lyon miało w Przeworsku stałego przedstawiciela. Do XVIII w. Przeworsk uznawany był za jeden z najważniejszych w kraju ośrodków produkcji płótna.
W 1771 r. Zofia Lubomirska założyła Fabrykę Jedwabiu produkującą znane na cały kraj jedwabne obicia i pasy kontuszowe. Do upadku ekonomicznego miasta doprowadziła rabunkowa polityka gospodarcza zaborcy. Dopiero w 1835 r. miejscowy aptekarz Franciszek Ksawery Kuhn wskrzesił tradycje przemysłu jedwabniczego.
Wzmożony progres gospodarczy nastąpił wraz z wzniesieniem w 1895 r. pierwszej w Galicji cukrowni. Na rozwój przemysłu w mieście miała wpływ budowa węzła kolejowego – powstały linie do Krakowa i Lwowa (1859), Rozwadowa (1902) i Dynowa (1904). Tereny wzdłuż dzisiejszej ulicy Lubomirskich zajęły kompleksy przemysłowe.
Znaczący wkład w przemysłowy miała Ordynacja Lubomirskich – uważana za najlepiej zarządzany majątek ziemski w ówczesnej Galicji. W jej skład wchodziły:

• Rafineria Spirytusu
• Fabryka Wódek, Likierów i Rumu
• Fabryka Serów Deserowych
• Cegielnia Parowa
• Fabryka Pustaków i Płyt Betonowych
• Olejarnia Parowa
• Młyny Walcowe i Motorowe
• Warsztaty Mechaniczne
• Stolarnia Motorowa

Po wojnie produkcję podjęła cukrownia, cegielnia, marmoladziarnia, olejarnia, fabryki wody sodowej, fabryka cukierków, mleczarnia, serownia i fabryka wódek. Z czasem Przeworsk stał się znaczącym ośrodkiem przemysłowym w regionie. Powstały liczne zakłady pracy:

• Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska
• Spółdzielnia Inwalidów „Zgoda” (1950)
• Powiatowa Spółdzielnia Pracy Usług Wielobranżowych (1951)
• Zakład Dziewiarski – Filia „Jarlan” (1955)
• Powiatowy Ośrodek Maszynowy (1957)
• Przedsiębiorstwo Naprawy Taboru Leśnego (1966)
• Wydział Filialny Wytwórni Sprzętu Komunikacyjnego „PZL-Rzeszów” (1969)
• Zakłady Przemysłu Odzieżowego „Vistula” (1974)

źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Przeworsk